Een kenmerk van spel is dat kinderen zichzelf aansturen. Ze voeren geen opdrachten uit maar volgen impliciete of expliciete regels die bij het spel horen. Dit kunnen sociale regels zijn, over wie aan de beurt is, of technische regels, wat je in dit spel zoal met een blokje kunt doen.

Mensen hebben de aangeboren mogelijkheid doelen te stellen en het eigen gedrag te sturen. De vaardigheid om gedrag in goede banen te leiden is afhankelijk van zogenaamde executieve functies (EF), een verzamelterm voor denkprocessen (functies) die belangrijk zijn voor het uitvoeren (de executie) van sociaal en doelgericht gedrag. EF omvatten het vermogen om weerstand te bieden aan impulsen, efficiënt plannen te maken, om te gaan met verandering, actief het geheugen te gebruiken, inzicht te hebben in het eigen gedrag en houding, effectief om te gaan met emoties.

De rol van spel
Het verkrijgen van de bouwstenen van EF is een belangrijke taak in de vroege kindertijd. Voor een gezonde ontwikkeling van EF in de verdere jeugd is het krijgen van mogelijkheden om deze vroege vaardigheden verder uit te bouwen eveneens belangrijk. Voor de ontwikkeling van EF bij jonge kinderen biedt spel grote mogelijkheden. Spel vraagt om een plan om het doel te bereiken, werkgeheugen om elementen van het plan bij de hand te hebben tijdens de uitvoering, het vasthouden van de aandacht ook onder invloed van allerlei afleiders, het controleren van impulsen om niet te doen wat niet in het scenario past.

Samenhang met cognitief leren
In een rijke spelomgeving kan zelfsturing ontwikkeld worden in samenhang met inhoudelijk cognitief leren. Om zelf te kunnen ontdekken, hebben kinderen hun executieve functies nodig. Je kunt pas tellen hoeveel blokjes een toren hoog is, als deze toren eerst succesvol gebouwd is. Daarvoor moet een plan gemaakt worden, allerlei onderdelen van dat plan moeten in het werkgeheugen gehouden worden, gebeurtenissen van buiten de context die kunnen afleiden moeten genegeerd worden, et cetera. Activiteiten die meer of minder vanzelf opkomen uit het spel, kunnen daarmee de taken zijn waarmee executieve functies ontwikkeld worden.

Weinig aandacht voor EF in lerarenopleidingen
Ondanks het belang van de ontwikkeling van EF besteden Lerarenopleidingen er momenteel weinig tot geen tijd aan. Leerkrachten van jonge kinderen zijn vaak de eerste die serieuze problemen kunnen opmerken met het controleren van impulsen, het focussen van de aandacht, georganiseerd zijn of het volgen van instructies. De gevolgen van het niet onderkennen of verkeerd interpreteren van deze problemen als ‘slecht gedrag’ kunnen ernstig zijn en leiden tot verkeerde diagnoses, het verkeerd gebruik van medicatie of een niet goed functionerende klas. Onderwijsprofessionals werkzaam in de vroeg- en voorschoolse educatie en de onderbouw van de basisschool moeten zo toegerust zijn dat ze de ontwikkeling van EF kunnen onderkennen in hun klassen. Het doel van het project Leren door Spel is om hier concrete handvatten voor te ontwikkelen.

Lees ook: Kinderen worden weinig uitgedaagd tot leren in kinderdagverblijven en peuterspeelzalen